DAVULALAN KÖYÜ

HALI KİLİM VE ÇUL DOKUMAK

Gerekli Malzemeler

Iyım Ağacı (Dokuma Tezgâhı) MALZEMELERİ

1. IYIM AĞAÇLARI
2. MAZI
3. ÇUBUK
4.  GÜCU
5. GÜCÜ İPİ
6. VARANGELEN
7. GUDUKLÜ
8. AĞAÇ ÇİVİLER
9. PATKA
10. Pamuk ipliği( Çiğ iplik)
11. Yün ipleri,  Kendir, Keçi kılı, Orlon
12. GİRGENE
13. KİRKİT

IYIM AĞAÇLARI: 2 Tane olan ıyım ağacı; kalın ve yarılmayan ağaçtan olurdu. Genel de çam kullanılır, tepesinden bakıldığında dikdörtgen şeklinde olur 15 cm–20 cm civarında, uzunluğu 3 metredir.  Düzgün bir şekilde düzetilir iki başına mazının ucunun ve sıkıştırmak için çivilerin sığacağı delikler açılır. Kurulan yere sabitlenir

NE İŞE YARAR: Iyım ıymak için kullanılan en önemli malzemedir. Mazılar takılır.

 MAZI: 2 Tane olan mazı; ağacı çok düzgün ve pürüzsüz olması gerekir. İyice camla kazınmış düzeltilmiş, tahminen 40 cm çapında olurdu. İki başı yontulur ve ıyım ağcığının açılmış olan deliklerine takılırdı. Mazılar dokunacak ıyımın enine göre uzunlukları değişir.

NE İŞE YARAR: İki yanlara konan ıyım ağacına takılır, biri alta biri üste, 

ÇUBUK: Çubuk mazı kadar düzgün ve onun yontulmuş uçlarından kalan bölümünün uzunluğunda olur. Dokunacak ıyımın enine göre uzunlukları değişir.

NE İŞE YARAR:Iyımın dokunacak hal almasını sağlar. Iyıma başlarken kullanılır.

GUCÜ AĞACI: 1 Tane olan gucü düzgün ve pürüzsüz olur,tahminen çapı 5-6 cm civarındadır.Uzunluğu dokunacak ıyımın enine göre uzunlukları değişir.

NE İŞE YARAR: İplerin dokuma halini alabilmesi için işlem yapılması gerekir. Gücüde bu işi yapar. Gücüyü iki başından ıyım ağaçlarına sağlam bir şekilde bağlanır. Gücü ipini ıyımın izahsında gücü ağacına bağlanır. Iyım iplerinin birini üstte diğerini altta bıkarak gücü ipini geçirilip gücü ağacına dolanır ve düğüm atılır.   

GÜCÜ İPİ: 5 -6 kat olan pamuk ipliğinden 3 tane iplik bükülerek yapılır. Uzunluğu ıyımın genişliği kadardır.

NE İŞE YARAR: Gücü ipi ıyımın iplerini dokunur hale getirir. Gücü ağacına bağlanır ve ipin birini altta bırakarak diğerini alır ve gücü ağacına bağlanır.

VARANGELEN:1 Tane olan varangelen en pürüzsüz olması gerekendir. Gugü ile aynı özellilere sahip olur ama gucüden 50 cm kısa olur. Dokunacak ıyımın enine göre uzunlukları değişir.

NE İŞE YARAR: Iyımın arasından iplerin geçmesi ve dokuma şeklinin oluşması için iplerin bir sonraki işlem için çapraz şekli alması gerekir. Varangeleni yukarı itmek ve aşağı çekmek iplerin çapraz hale getirir.

GUDUKLÜ: 2 Tane olan güdüklü. Ağaçtan yapılır yassı şekildedir. Uzunluğu 1 m civarındadır. Elle tutulacak kısmı daha dar ve pürüzsüzdür. Uç kısmı ise geniş, yassı ve ortası oyuktur.

NE İŞE YARAR: Varangelenin iki başına takılır ve varangeleni itip çekme işine yarar

AĞAÇ ÇİVİLER: Ağaçtan yapılan çiviler ıyım ağacının açılan deliklerinin genişliğinden 1 cm civarında dar olur uzunluğu 18–20 cm civarında olur,

NE İŞE YARAR: Iyım ıyıldıktan sonra ipler esnedikçe sıkıştırmak için alt mazının üstüne üst mazının altına çakılır. 

PATKA: Kalın dikdörtgen şeklinde ağaçlardan yapılır. Uzun kenarı 50 cm civarında, kısa kenarı ıyım ağacı genişliğindedir.

NE İŞE YARAR: Gücünün bağlı olan kısımlarının altına konur, ipleri gerginleştirmek için kullanılır, gücünün üste bıraktığı ipler gerilir ve iplerin aradan geçmesi kolaylaştırır.

GİRGENE: Malzemesi ağaç olan girgene daha çok sağlam ağaçlardan yapılır (pelit) açık hale getirildiğinde tahminen 20–25 cm civarında olur.  Eğik olması gerekir ele alıp ıyıma elle tutulan yeri daha ince uç kısmı kalın ve 2 cm lik bölümü ikiye ayrılmıştır

NE İŞE YARAR: Halı ya da kilim dokurken ıyım iplerinin arasından geçen ipleri dokunan yere indirmeye yarar.

KİRKİT: Demirden yapılır. İki kısımdan oluşur, düz ve yarım cm kalınlığında 10–11 cm genişliğinde, 8–9 uzunlunda dikdörtgen şeklindedir. Tutulacak kısmı ise yuvarlak,6–7 çapında,8–9 cm uzunlundadır. 

NE İŞE YARAR:

Halı ya da kilim dokunurken aradan geçen ipleri, sıkıştırmak için sert bir şekilde vurulur.

IYIM IYMAK(DOKUMA TEZGÂHI)

Iyım ıymak için halı veya çul büyük ise dört kişi yastık gibi küçük olanlar üç kişi gerekir.

 Iyım ıyan, yukarıdan ıyan, ipi yukarıdakine ve aşağıdakine veren ve çubuktan ipi geçiren.

Halı olsun Kilim olsun Iyım hep aynı şekilde ıyılır.

Önce ıyım ağaçları (tezgâhı) çakılır. (kurulur)Mazı ağaçlara takılır.

1.       Aşama: Iyım ıymak; Yumak şeklindeki olan Çiğ (pamuk) ipliği çubuğa bağlanır ve iplik iki kat halinde alt mazının bir ucundan başlayarak, mazının üstünden dolandırılır ve alttan geçirilir. İplik alttan alırken ipin birisi çubukla mazının arasından geçirilir ve sıkıştırılır. Daha sonra iplik aradaki kişiye verilir. Oda yukarıdakine aldığı ipi ıyımın ön yüzünden mazının üstünden geçirip geri aşağıya verir. Iyım ustası aldığı ip mazının altından öne doğru alır ve ipin birini çubuktan geçirene verir. Oda ipi geçirir ve ustaya verir. Usta alındığı ip sıkıştığı ve aralarının ayarlar. Böyle devam ederek biter. Çubuk üzerinde iplik iki kat halini almıştır. Bir katta arka taraftadır. 

2.       Aşama: Gücü alma; Gücü ağacı ıyım ağacına bağlanır. Gücü ağacının ön yüzüne gücü ipi kalınlığında bir ip bağlanır. Gücü ipi ağacına bağla ve gücü almaya başlanır. Zaten çubuktan başlayan üst ve alt oluşmuştur. Gücü ipi ele alınır ve gücü ağacının üstünden geçirilir üsteki iplik bırakılıp alttakinin arkasından dolandırılıp gücü ağcının altında çıkarılır. Gücü ağacının ortasına bağlı ipe iki kat şekline geçirilip içinden yumak şeklindeki gücü ipi geçirilir. İşlem tüm iplere uygulanır ve bitirilip gücü ipi bağlanır. 

      Bu iki işlemde hemi halı hemi kilim hemide çul için uygulanır sadece sıklıkları ayarlanır.

ÇUL DOKUMAK

MALZEMELER

1-Iyım Ağacı (Dokuma Tezgâhı) MALZEMELERİ

2-Pamuk ipliği( Çiğ iplik)

5-KİRKİT

6-GİRGENE

7-Yün ipleri,  Kendir, Keçi kılı, Orlon

Çul ve Kilim: Yün, Orlon, Kendir, Keçi kılı vb malzemenin ip halleriyle dokunur.

çul dokuması: Hangi iple dokunacaksa ip menik yapılır. Menik gücüden dolayı aracı açık kalan ıyımın arasından geçilirir. Varangelen  guduklünün yardımıyla yukarı itilir. İtilen varangelen sayesinde ıyım çapraz şekil alır, üsteki ipler alta düşer, altta ki ipler üste gelir. Menik tekrar arasından geçirilir. Aşağıya çekilen varangelen sayasinde dokuma tekrar düz halini alır. Menik tekrar arasından geçirilir, kenarlarda menik birkaç defa kenar ipine dolanır kenarlar aşağı düşmesin diye. Çul ya da kilim böyle devam ederek tamamlanır. Boyu ne kadar istenirse oradan kesilip kenarlar dikilir.

 Kilim örnekler ve evdime şeklinde değişte yapılır.

HALI DOKUMA

MAZEMELERİ

1-Iyım Ağacı (Dokuma Tezgâhı) MALZEMELERİ

2-Pamuk ipliği( Çiğ iplik)

3-Yün ipleri

4-KİRKİT

5-GİRGENE

6-MAKAS

7-BIÇAK

8-TARAK

9-İĞ

10-TERŞİ

11-BOYALAR

12-DOĞAL BOYA MALZEMELERİ

13-BÜYÜK KAZAN

Yünler koyunlardan kırkılır ve güzelce yıkanır. Yünler önce yün taraklarda kadınlar tarafından taranır.

YÜN TARAMA

1-TARAK

Yün Tarağı: 15–17 cm eninde. Uzunluğu 60 cm civarında tahtadır. Tarak kısmı demirdir. Taraklar dişleri 10 cm den uzundur ve eni boyunca iki sıra halinde sık bir şekilde sıralanmıştır.

Tarama İşlemi: Yere oturan kadınlar tarağın tahta kısmını sağ bacağının altına alırlar. İki elleriyle yünü alıp tarağa geçirip geçirip çekerek yünün içindeki her şey elenir ve temizlenir. Taranan kısım ayrı konur alta kalana çöpür denir oda ayrı konur. Böyle devam edilerek tarama bitirilir. Halı dokuma işinin en zor kısımlarından biridir.

Taranan yünler birbirinin üzerinde yılıp ve teşrinin sapıyla sarılır ve sarılan yün kola dolanır.

YÜN EĞİRME

EĞİRME MALZEMELERİ

1.İğ  : 28.30 cm uzunluğunda  ince bir parmak kalınlığında uç kısımları çok incedir. Yarım karış aşağısından mesafesi ağırşak takıldığı için en kalın kısmıdır.

2.Ağırşah : 6 cm çapında ortası iğ geçecek kadar deliktir. Bir tarafı düz diğer tarafı topaç şeklindedir. Kalınlığı 3-4 cm dir. En sağlam ve çürümeyen ağaçlardan yapılır.

3.Terşi: Teşri ağırşakla iğin birbirine geçmiş sabit şeklidir. Terşinin sapı 1 m ye yakın ve ağırşak tarafında çividen yapılmış bir kanca vardır.

Eğirme işlemi: İğ, ağırşak birbirine geçirilir ve iğin uçuna bir miktar yün ve çevrilir ve döndürülür, böyle yapınca yün eğirmeye başlanır.  Belirli bir kalınlıkta yün eğirme yapılır.

Eğiriler yün iki kat yapılarak yumak sarılır. Yün ipler kolay kopmasın diye Teşri ile bükülür.

Bükme işlemi: Teşrinin ağırşak dibine ip dolanır ve ip başında ki kancadan geçirilir. Teşrinin uzun sapı bacağın üzerinde döndürülür ve bırakılır kendi kendine döner ipi uzunca savuşturulur ve teşrinin dibine sarılır. Teşri dolunca bir kişi yere bağdaş kurar diğer kişi terşiyi tutar kelep yapmak için bağdaş kuran ipi bacağına çapraz dolar teşrideki ip bitince ipin ucu kelebin bir tarafından elle tutulacak şekilde bağlanır. Kelep bacaklardan çıkarılır.

Halıya yünleri boyayarak başlanır. Renkler Kırmızı, Yeşil, Mavi, Sarı, Kınalı sarı, Siyah, Deve tüyü. Kiremit rengi. Devetüyü hariç diğer boyalar hazır alınır( benden önce nasıldı bilmiyorum ama benim zamanımda öyleydi.)

Yün ipleri boyama:  Büyük kazanlarda su kaynatılır içine boyalar göz kararı atılır birazda kezzap suyu dökülür sonra yün ipler içine atılır. Bir miktar kaynatılır ve yün ipler çıkarılır ve soğuk suyla yıkanır ve kurutulur.

Devetüyü: için önce pelit kozağı ( meşe kozalağı) toplanır ve kırılır ve kaynayan suya atılır biraz kaynadıktan sonra içine yün ipi atılır. Boyası alınan ip çıkarılır ve yıkanır. Biriktirilen inek idrarında bir gece beklenir ve soğuk suyla yıkanır ve kurutmaya bırakılır.

Kiremit rengi: Soğan kabuğu biriktirilir. Kaynayan suya kabuklar atılır. Sonra yün ipler içine atılır. Bir miktar kaynatılır ve yün ipler çıkarılır ve soğuk suyla yıkanır ve kurutulur.

HALI DOKUMAYA BAŞLAMA

Iyım ıyılır.gücüsü alınır.Halıya başlamadan önce 10- 15 cm uzunluğunda çul( kilim) dokuması yapılır. Halı sökülmesin diye

Boyanan kelep ipler yumak haline getirilir. Ve kalbura konur bir ucu mazının üzerinden halı dokunan tarafa getirilir.

Halı dokuma: Gücüsü alınan ıyım ipleri biri üste gelir biri alta gelir ve çift oluşturur. Bu çiftlere ilmek denir. Sol elde yün ip sağ elde bıçak, Bir ilmek sağ elle alınır arası açılır ikisinin arasından yün ip sol taraftaki ipin etrafını dolandırıp ön yüzden sağ tarafta ki ipin arkasından geçirip ilmeğin içinden geçirip düğüm yapılır ve ilmek sıkıca dokumanın dibine oturtturulur. İki sıra çul dokuması yapılır 1. sıra normal geçilen ip 2. sıra ilmeklerin diplerine kirkitle sıkıştırılır. İki sıra olan dokuma halı makası ile kırkılır ve halı düzeyi düzgünleştirilir. Böyle devam ederek desene göre halı bitirilir. Başlangıçta dokunan 10- 15 cm uzunluğunda çul( kilim) dokuması tekrar yapılır. Ve halı kesilir. Sökülmesin diye çul dokuma kısmı katlanarak dikilir.

Düzenleyen : Elif Elmas Kaplan Türkmen